Ο άνθρωπος που έφερε στο φως το αρχαίο θέατρο της Σαλαμίνας το 2015 μου παραχώρησε μία συνέντευξη για την Καθημερινή με αφορμή την παρουσία του ΘΟΚ στη Σαλαμίνα την οποία σήμερα αναδημοσιεύω τιμώντας την μνήμη του
Φωτογραφία: Φίλιππος Χρίστου / εφ. Η Καθημερινή
Υπάρχουν κάποιες προσωπικότητες που μία και μόνο συνάντηση μαζί τους χρειάζεται για να σημαδέψουν τη ζωή σου, να σε κάνουν να σκεφτείς πράγματα που δεν είχες φέρει ποτέ στο μυαλό και να δεις την ζωή από μία άλλη οπτική. Ως δημοσιογράφος είχα την ευκαιρία να γνωρίσω πολλούς ανθρώπους και να τους πάρω συνέντευξη, διάσημους και μη, αγαπητούς και λιγότερο αγαπητούς, ανθρώπους του πολιτισμού και του πνεύματος. Εκείνος όμως που δεν θα ξεχάσω ποτέ είναι ο Βάσος Καραγιώργης που έφυγε χθες (21/12/2021) από τη ζωή σε ηλικία 92 ετών. Ένας σοφός, ευγενής άνθρωπος βαθύς γνώστης της κυπριακής αρχαιολογίας και ιστορίας. Ένας σπουδαίος επιστήμονας που ανήκει στη λίστα των «Μεγάλων Κυπρίων». Ο άνθρωπος που έφερε κυριολεκτικά στο φως το σπουδαίο αρχαίο θέατρο της Σαλαμίνας.
Μαζί με την σύζυγό του Δρα Ζακλίν (Jacqueline) Καραγιώργη-Girard
Η συνέντευξη είχε γίνει τον Σεπτέμβριο του 2015 με αφορμή την παρουσία του Θεατρικού Οργανισμού Κύπρου, 42 χρόνια μετά, στο αρχαίο θέατρο της Σαλαμίνας για το ανέβασμα της τραγωδίας «Ιππόλυτος» του Ευριπίδη. Τον συνάντησα στο σπίτι του στη Λευκωσία. Καθίσαμε στο σαλόνι και βουρκωμένος μου μίλησε για την Σαλαμίνα. Η σύζυγός του Ζακλίν Καραγιώργη που απεβίωσε το 2018 υπήρξε μια διαπρεπής καθηγήτρια, μία αρχαιολόγος διεθνούς εμβέλειας με βαθιά κλασική ανθρωπιστική παιδεία. Παροιμιώδες ήταν το πάθος της για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, πράγμα που την οδήγησε στην έρευνα για την Αφροδίτη.
Θυμάμαι μέχρι σήμερα την στιγμή που αντίκρισα ένα σπίτι γεμάτο βιβλία και με πόση ταπεινότητα απέφυγε την ερώτηση: «Πόσα από αυτά γράψατε εσείς». Εκείνη την περίοδο είχε γίνει μεγάλο θέμα η παρουσία του ΘΟΚ στην Σαλαμίνα. Κλείσαμε την συνέντευξη με την προϋπόθεση πως δεν θα σχολιάσει αυτό το γεγονός. Δεν ήθελε να πάρει θέση. Η συνέντευξη έγινε. Μιλήσαμε για την Σαλαμίνα, πως έγινε η ανασκαφή και για το γεγονός ότι πλήρωσε εισιτήριο για να την δει εκείνη την περίοδο. Δεν ήθελα να τον πιέσω να πάρει θέση. Την επόμενη μέρα με πήρε τηλέφωνο. «Αγαπητέ μου Μιχάλη», μου λέει, «σας έγραψα σε ένα χαρτί αυτό που θέλω να πω για το θέμα. Αυτό που αισθάνομαι». Αυτό ήταν και ο τίτλος της συνέντευξης. Αυτό που ειπώθηκε από τον άνθρωπο που έφερε στο φως τη Σαλαμίνα ήταν εκείνο ακριβώς που έπρεπε να αισθανόμαστε όλοι όσοι πήγαμε σε εκείνη την παράσταση το 2015 στο αρχαίο θέατρο της Σαλαμίνας.
Ο Βάσος Καραγιώργης υπήρξε πάνω από όλα ένας υπέροχος άνθρωπος, ταπεινός και πράος. Έτσι τον γνώρισα σε εκείνη την συνάντηση που είχαμε για την συνέντευξη στην Καθημερινή. Ήθελα να τιμήσω την μνήμη του μαθαίνοντας για τον θάνατό του γι’ αυτό αναδημοσιεύω την συνέντευξη που μου έδωσε τον Σεπτέμβριο του 2015 στο σπίτι του στη Λευκωσία. Αιωνία του η μνήμη. Ακολουθεί αυτούσια η συνέντευξη από την Καθημερινή με αρκετά αδημοσίευτα αποσπάσματα.
Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
Στη Σαλαμίνα πάμε ως οικοδεσπότες, όχι επισκέπτες
Ο Βάσος Καραγιώργης, ο άνθρωπος που έφερε στο φως την Αρχαία Σαλαμίνα αφηγείται στην «Κ» το χρονικό των ανασκαφών
Με αφορμή την παρουσία του Θεατρικού Οργανισμού Κύπρου, 42 χρόνια μετά, στο Αρχαίο Θέατρο της Σαλαμίνας για το ανέβασμα της τραγωδίας «Ιππόλυτος» του Ευριπίδη ζήτησα από τον άνθρωπο που έφερε στο φως τον αρχαιολογικό χώρο της Σαλαμίνας, τον 86χρονο σήμερα, Βάσο Καραγιώργη να μου διηγηθεί το χρονικό των ανασκαφών και να μου αναλύσει την σημασία του σπουδαιότερου αρχαιολογικού ευρήματος του νησιού. Με δέος, τον συνάντησα στο σπίτι του στη Λευκωσία. Καθίσαμε στο σαλόνι που είναι γεμάτο με παλιές φωτογραφίες και βιβλία. «Διαθέτω κάπου στις 11.000 βιβλία», μου λέει με περηφάνια. «Και εσείς γράψατε πόσα;», τον ρωτώ. Δεν απάντησε και χαμογέλασε. Ξεκινώντας την συζήτησή μας για την Σαλαμίνα αντιλαμβάνομαι αμέσως την μεγάλη του συγκίνηση. Χωρίς να θέλω να τον κουράζω με ερωτήσεις και επισημάνσεις τον αφήνω να ξετυλίξει εκείνο το κουβάρι της ιστορίας του τόπου μας το οποίο του ανήκει. Έχοντας μπροστά μου τον άνθρωπο που με την σκαπάνη του έφερε ξανά στην επιφάνεια εκείνο το πλήθος των αρχαιολογικών θησαυρών του τόπους μας δεν μπορώ να κάνω τίποτα περισσότερο από το να ανοίξω το μαγνητόφωνο και χωρίς να τον διακόψω να τον ακούσω με συγκίνηση, βουρκωμένο να μου αφηγείται το δικό του ταξίδι στην αγαπημένη του Σαλαμίνα.
«Η Σαλαμίνα ήταν η πρώτη μου μεγάλη ανασκαφή. Επέστρεψα στην Κύπρο από τις σπουδές μου το καλοκαίρι του 1952 και στις 12 Σεπτεμβρίου βρέθηκα στη Σαλαμίνα όπου ανέσκαπτα για 22 χρόνια. Η Σαλαμίνα ήταν γνωστή από πολύ παλιά. Το 1890, μια αγγλική αποστολή από το Βρετανικό Μουσείο έκανε εκτεταμένες ανασκαφές εκεί και απεκάλυψε τις τέσσερεις κιονοστοιχίες της παλαίστρας του γυμνασίου που έφεραν στο φως τους πεσμένους κίονες. Τότε, νόμισαν πως βρήκαν βωμό του Δία αλλά εκείνο που τους ενδιέφερε περισσότερο ήταν να βρουν αγάλματα. Βρέθηκαν πάμπολλα αγάλματα που τα περισσότερα βρίσκονται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο, στο Μουσείο Fitzwilliam του Κέιμπριτζ και το Μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης. Η αρχαία πόλη της Σαλαμίνας, εγκαταλείφτηκε, μετά τις Αραβικές Επιδρομές του 7ου αι. μ.Χ και έκτοτε οι ισχυροί άνεμοι που φυσούσαν από το μέρος της θάλασσας την σκέπασαν με άμμο. Από το 1890 μέχρι το 1952 ελάχιστες εργασίες είχαν γίνει και ο χώρος είχε καλυφθεί ξανά από άμμο. Το 1952 ο Άγγλος διευθυντής αρχαιοτήτων αποφάσισε να ανασκαφεί ο χώρος ξανά. Τότε, μέναμε στο σπίτι του δασονομείου το οποίο ήταν χτισμένο σε ένα λόφο ο οποίος στην πραγματικότητα ήταν η οροφή των λουτρών του γυμνασίου της Σαλαμίνας που ήταν καλυμμένα με άμμο, γι’ αυτό και στη συνέχεια, για τις ανάγκες των ανασκαφών, γκρεμίσαμε το σπίτι. Ταυτόχρονα, ήρθαν στο φως η παλαίστρα και αναστυλώθηκαν οι τέσσερεις κιονοστοιχίες της αποτελώντας σήμερα ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Ρωμαϊκής Περιόδου στην Κύπρο.
Το θέατρο της Σαλαμίνας
Η ανακάλυψη του θεάτρου ήταν μία μεγάλη έκπληξη και η ύπαρξή του μας ήταν εντελώς άγνωστη. Περίμενα, όμως, πως στην Σαλαμίνα θα υπήρχε θέατρο αλλά δεν γνώριζα που ακριβώς βρισκόταν. Η ανακάλυψη του ήρθε τυχαία όταν ένα πρωινό ενώ έκανα τη βόλτα μου βρέθηκα σε ένα κοίλωμα που ήταν αρκετά περίεργο και υποπτεύτηκα ότι θα πρόκειται για θέατρο. Μαζί με εργάτες σκάψαμε και βρήκαμε τις πρώτες κερκίδες με τις οποίες πειστήκαμε πως πρόκειται για αρχαίο θέατρο. Για να συνεχιστούν οι ανασκαφές χρειάζονταν χρήματα τα οποία δεν υπήρχαν στον προϋπολογισμό. Την άνοιξη του 1959, που ανακαλύφθηκε το θέατρο βρισκόμασταν ελάχιστους μήνες πριν από την ανεξαρτησία. Ο ενθουσιασμός που με κυρίευσε με έκανε να σκεφτώ ότι θα μπορούσα να βρω χρήματα με εισφορές. Έτσι επισκέφτηκα τον Γενικό Πρόξενο της Ελλάδας και μετά από μερικές ημέρες η ελληνική κυβέρνηση μας έδωσε 2.000 λίρες που για εκείνη την εποχή ήταν ένα πολύ μεγάλο ποσό. Την πρωτοβουλία μου αυτή την πλήρωσα ακριβά διότι ο απερχόμενος Άγγλος διευθυντής του τμήματος αρχαιοτήτων διαμαρτυρήθηκε έντονα. Ήρθε όμως η ανεξαρτησία το 1960 και έτσι δεν διέτρεξα κίνδυνο να απολυθώ. Η είδηση για την ανακάλυψη του θεάτρου χαροποίησε ιδιαίτερα τους κατοίκους της Αμμοχώστου, ιδίως τους καθηγητές στο Ελληνικό Γυμνάσιο Αμμοχώστου και τον συγχωριανό και φίλο μου Παναγιώτη Σέργη ο οποίος ειδικεύτηκε στην Αθήνα στις παραστάσεις αρχαίου θεάτρου. Ο ενθουσιασμός ανάμεσα στους κατοίκους της Αμμοχώστου ήταν απερίγραπτος. Όχι μόνο με χρηματικές εισφορές ενίσχυαν τις εργασίες των ανασκαφών αλλά και οι έμποροι της πόλης άνοιξαν τις αποθήκες τους για να μας δώσουν οτιδήποτε χρειαζόμασταν. Έτσι, το 1962, είχαμε φέρει στο φως ολόκληρο το κοίλο του θεάτρου, ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα της Ανατολικής Μεσογείου με διάμετρο της ορχήστρας 27,5 μέτρα. Εκείνη τη χρονιά το θέατρο φιλοξένησε τον «Οιδίποδα Τύραννο» από μαθητές του γυμνασίου Αμμοχώστου και το 1963 το Εθνικό Θέατρο της Ελλάδας ανέβασε «Αίαντα» του Σοφοκλή. Μία παράσταση που άφησε εποχή αφού γέμισε ασφυκτικά το θέατρο. Η συγκίνηση ήταν τεράστια και η καλύτερη ανταμοιβή για μένα που μέχρι σήμερα ακόμη έχω μπροστά μου αυτή τη στιγμή.
Η νεκρόπολη
Εκείνο όμως που έβαλε τη Σαλαμίνα στον παγκόσμιο αρχαιολογικό χάρτη είναι η ανασκαφή της νεκρόπολης. Τυχαία, το 1958 ανακαλύφθηκε ένας χτιστός βασιλικός τάφος και το 1963 ως διευθυντής πια του τμήματος αρχαιοτήτων κατέστρωσα σχέδιο για συστηματική ανασκαφή της. Φέραμε στην επιφάνεια κτιστούς βασιλικούς και λαξευτούς τάφους σε βράχο. Οι ανακαλύψεις αυτές αναβίωσαν ομηρικά έθιμα ταφής τα οποία ήταν γνωστά μόνο στην Ιλιάδα και Οδύσσεια . Για τις ανακαλύψεις αυτές ενδιαφέρθηκαν τότε μεγάλα αρχαιολογικά περιοδικά και προσκλήθηκα σε πανεπιστήμια και διεθνή συνέδρια για να κάνω διαλέξεις. Ακόμη και σήμερα το ενδιαφέρον δεν έχει σταματήσει.
Η Σαλαμίνα εθνικό σύμβολο
Οι ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν μέσα σε κλίμα δημιουργίας, ενθουσιασμού και αληθινού πατριωτισμού. Σε μια εποχή που οι Κύπριοι αναζητούσαν μετά την Ανεξαρτησία κάτι που θα τους βοηθούσε να βρουν την ταυτότητά τους και θα τους έκανε να νιώσουν εθνική υπερηφάνια. Είναι αυτό το οποίο κατέστησε τη Σαλαμίνα εθνικό σύμβολο. Δυστυχώς, οι ανασκαφές δεν ολοκληρώθηκαν. Η σκηνή του θεάτρου δεν ανεσκάφη πλήρως και μόνο ένα μέρος των λουτρών ήρθε στο φως. Επίσης, δεν προλάβαμε να σκάψουμε κάτω από τα ερείπια των ρωμαϊκών χρόνων και να ανακαλύψουμε την Σαλαμίνα της Ελληνιστικής, της Κλασικής περιόδου και την Σαλαμίνα του Ευαγόρα. Το 1965 προσκάλεσα το Πανεπιστήμιο της Λυόν για να μοιραστεί μαζί μας την ανασκαφή. Το μεγαλύτερο επίτευγμα της γαλλικής αποστολής είναι η ανεύρεση ενός τάφου του 11ου αι. π.Χ. Με αυτή την ανακάλυψη επιβεβαιώνεται κατά κάποιο τρόπο η μυθική πληροφορία σύμφωνα με την οποία η Σαλαμίνα ιδρύθηκε από τον Τεύκρο, γιο του βασιλιά της Σαλαμίνας Τελαμώνα μετά τον Τρωικό Πόλεμο. Πρόκειται για μια εξαιρετικά σημαντική ανακάλυψη διότι έτσι επιβεβαιώνεται ένας μύθος. Στην αρχαιολογία σεβόμαστε πάρα πολύ τους μύθους διότι πίσω από κάθε μύθο υπάρχει μία αρχαιολογική πραγματικότητα την οποία όταν την ερευνήσουμε σωστά την βρίσκουμε. Έτσι, φωτίστηκε η περίοδος της μετάβασης από την γειτονική Έγκωμη που εγκαταλείφτηκε τον 11ο αι. π.Χ στη Σαλαμίνα που υπήρξε η πρωτεύουσα της Κύπρου για 1000 χρόνια.
Πλήρωσα εισιτήριο για να επισκεφθώ τη Σαλαμίνα
Η Σαλαμίνα δεν είναι μόνο η πηγή που μου έδωσε ένα πλουσιότατο υλικό για επιστημονική έρευνα αλλά είναι και ο τόπος με τον οποίο συνδέθηκα συναισθηματικά όχι μόνο για τα 22 χρόνια ανασκαφής αλλά για όλη μου την καριέρα. Ακόμη και σήμερα η αρχαιολογία της Σαλαμίνας βρίσκεται πάντοτε στο επίκεντρο των επιστημονικών μου ερευνών. Πήγα δύο φορές στην Σαλαμίνα από το 1974 για τις ανάγκες ενός ντοκιμαντέρ και άλλη μία για να δείξω την Σαλαμίνα στην κόρη και στον εγγονό μου. Πλήρωσα εισιτήριο και επισκεφθήκαμε τη Σαλαμίνα. Μετά από κάθε επίσκεψη χρειάστηκα πολύ χρόνο για να αναλάβω. Αισθάνθηκα μέσα μου πικρία και οργή γιατί έφτασα στο σημείο ξαφνικά να πληρώνω εισιτήριο για να επισκεφθώ τον χώρο που ο ίδιος έφερα στο φως και ανέσκαπτα επί 22 χρόνια. Πρόσφατα απέστειλα στον Πρόεδρο Αναστασιάδη μία επιστολή με τις απόψεις μου για το μέλλον της Σαλαμίνας.
Ας γίνει η Σαλαμίνα σύμβολο ειρήνης
Αν και αρχικά ήταν διστακτικός στο να σχολιάσει την παρουσία του ΘΟΚ στη Σαλαμίνα και την επίσκεψη Ελληνοκυπρίων για να δουν την παράσταση εντούτοις μου έδωσε μία εμπεριστατωμένη, σοφή και λακωνική απάντηση: «Οι Ελληνοκύπριοι, ιδίως αυτοί που άλλοτε κατοικούσαν στην κατεχόμενη σήμερα περιοχή της Αμμοχώστου, θα νοιώσουν αισθήματα πικρίας και οργής και θα νοσταλγήσουν τη Σαλαμίνα που γνώρισαν πριν το ’74. Θα προσπαθήσουν, όπως κάνουν συχνά, να κατανοήσουν πως φθάσαμε στην κατάσταση που βρισκόμαστε σήμερα. Πέραν, όμως, από την πικρία και την οργή θα πρέπει να διατρανώσουν την πίστη ότι επιστρέφουν στη δική τους πατρίδα, σε μνημείο της δικής τους πολιτιστικής κληρονομιάς, για να χειροκροτήσουν τον αθάνατο λόγο της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, τον «Ιππόλυτο» του δικού τους Ευριπίδη. Να νοιώσουν ότι στη Σαλαμίνα είναι οικοδεσπότες. Όλοι οι άλλοι είναι επισκέπτες. Η Σαλαμίνα παραμένει σύμβολο εθνικής υπερηφάνειας για τους Ελληνοκύπριους. Να δούμε αν θα γίνει τώρα και σύμβολο ειρήνης».
Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε τον Σεπτέμβριο του 2015 στην εφημερίδα "Η Καθημερινή" Κύπρου